Φρούριο Ελευθερών

Ιστορία: Η γειτνίασή του φρουρίου αυτού με την αρχαία κώμη των Ελευθερών, απ' όπου καταγόταν ο δημιουργός του Δισκοβόλου γλύπτης Μύρωνας, έκανε παλαιότερα τους ιστορικούς να το ταυτίσουν εσφαλμένα μ' αυτή. Ομως το φρούριο χτίστηκε τον 4ο αι. π.Χ., σαν ανεξάρτητο οχυρό καθαρά στρατιωτικού χαρακτήρα, προκειμένου να ελέγχει τον σημαντικότατο επικοινωνιακό άξονα Θήβας - Πλαταιών - Ελευσίνας (μέχρι και την Τουρκοκρατία, η ελώδης περιοχή της Κωπαϊδας έκανε αδύνατη την πρόσβαση στην Αττική από την πλευρά της σημερινής νέας Εθνικής οδού). Δεν είναι βέβαιο αν χτίστηκε από τους Μακεδόνες ή τους Αθηναίους, χρησιμοποιήθηκε πάντως κατά τους συνεχείς πολέμους μεταξύ των δυο αυτών δυνάμεων. Αργότερα δημιουργήθηκε ένας μικρός οικισμός μέσα στο φρούριο. Πράγματι, βρέθηκαν βαρίδια για αργαλειούς, ενώ το 1939 περιορισμένη ανασκαφή αποκάλυψε ίχνη κατοικιών των πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων. Το βέβαιο είναι ότι, όταν το επισκέφτηκε ο Παυσανίας (γύρω στο 145 μ.Χ.), το φρούριο και ο οικισμός ήταν ολότελα εγκαταλελειμμένα (Παπαχατζής 1974, σ. 484-485).

Πρόσφατα λύθηκε και η μακρόχρονη διαφωνία των ιστορικών για το αν το φρούριο αυτό ήταν ή όχι το αρχαίο Πάνακτον. Ο Παπαχατζής υιοθέτησε την πρώτη άποψη αλλά οι πρόσφατες (δεκαετία '80) ανασκαφές στη θέση Καβάσαλα κοντά στο χωριό Πράσινο, από τον Mark Munn αποκάλυψαν εκεί επιγραφή που ταυτίζει οριστικά το Πάνακτο με εκείνη τη θέση. Επομένως το Γυφτόκαστρο δεν είναι το Πάνακτον (Goette 1993, σ. 269, Harding 1994, σ. 105).

Περιγραφή: Είναι γενικά παραδεκτό ότι το φρούριο των Ελευθερών, μαζί με τα γειτονικά Αιγόσθενα, είναι το καλύτερο δείγμα της ελληνικής οχυρωματικής τέχνης των μακεδονικών χρόνων. Είναι κι αυτό σε άψογο ισοδομικό σύστημα, χωρίς χρήση κονιάματος. Οι διαστάσεις του δεν είναι μεγάλες (300 x 100 μ. περίπου), αντίθετα από τα Αιγόσθενα όπου περικλειόταν ολόκληρη πόλη. Το μέσο πλάτος των μεσοπυργίων (δηλ. των τμημάτων ανάμεσα στους πύργους) είναι 2,5μ. Σε αυτά, πίσω από τις επάλξεις, υπήρχε διάδρομος πλάτους 1,5μ. για να στέκονται οι πολεμιστές. Ο διάδρομος αυτός επικοινωνούσε με το δεύτερο όροφο των πύργων (βλ. εικ. 4). Ολοι οι πύργοι είναι τετράγωνοι, πλευράς 6,5μ. περίπου, εξέχουν από το τείχος και το ύψος τους (από την εξωτερική πλευρά) υπολογίζεται στα 6μ.

Οι κύριες είσοδοι ήταν δύο, στα νοτιοδυτικά και στα νοτιοανατολικά του περιβόλου. Σε κάθε κύρια είσοδο υπήρχε και μια δεύτερη θύρα 2,5μ. πιο μέσα, (υποθέτω το κλασσικό τέχνασμα για να παγιδευτεί ο εισβολέας που θα παραβίαζε την πρώτη θύρα). Υπήρχαν και τέσσερα μικρότερα ανοίγματα (πυλίδες), δύο στη βόρεια και από ένα στην ανατολική και τη νότια πλευρά (Παπαχατζής 1974, σ. 485).
Η εγκατάλειψη του μνημείου είναι χαρακτηριστικά νεοελληνική. Ολο το μονοπάτι ως το φρούριο, αλλά και το εσωτερικό του, θυμίζουν στάνη (να μη προχωρήσω σε λεπτομέρειες) αφού τα κοπάδια αφήνονται να βόσκουν ελεύθερα εκεί. Ηθελα να 'ξερα τι σκεφτόντουσαν οι (ξένοι) επισκέπτες που ανέβαιναν μαζί μας εκεί πάνω...