Η καρδιολογία στην αρχαία Ελλάδα

Κηρ, κραδίη, καρδία είναι οι πρώτες λέξεις που περιγράφουν το όργανο που κρατά κάθε άνθρωπο στη ζωή με τη δυναμική και απαράμιλλη λειτουργική του. Δέσμια ποικίλων ειδών καταπονήσεων, η πάλλουσα καρδιά θεωρήθηκε στην αρχαιότητα ως «έδρα συναισθημάτων», κάτι που ήταν αναμενόμενο, εφόσον οι ποικίλες αλλαγές στον ρυθμό των παλμών της συσχετίσθηκαν επιτυχώς με τις μεταβολές ψυχικών διαθέσεων, την επίδραση των κινδύνων και άλλα ακραία φαινόμενα, όπως οι τοκετοί και οι ασθένειες.


Μελετώντας τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για την καρδιά, και όσο κι αν αυτές μας ξενίζουν, οφείλουμε να θυμόμαστε ότι στην ανθρώπινη ιστορία οι γνώσεις κάθε εποχής επηρεάζονται από το σύνολο της επιστήμης, όταν δε στην κλασική και την αλεξανδρινή Ελλάδα αναφερόμαστε σε «επιστήμη», εννοούμε τη φιλοσοφία.

Η φιλοσοφία τότε εξέφραζε τις επιστημονικές συλλήψεις και τις ενσωμάτωνε σε «ερμηνείες φαινομένων», είτε αυτά ήταν αμιγώς φυσικά και περιβαλλοντικά (βροχές, σεισμοί κ.λπ.) είτε αφορούσαν στο ανθρώπινο σώμα και τις λειτουργίες του. Η ιατρική και η φυσιολογία της εποχής, επομένως, δεν έμειναν καθόλου ανεπηρέαστες από τις φιλοσοφικές αντιλήψεις.

Ακούγεται παράδοξο, αλλά οι αρχαίοι ιατροί δεν γνώριζαν για την κυκλοφορία του αίματος, έχοντας όμως επαρκή αντίληψη της φυσιολογίας του ανθρώπινου σώματος πίστευαν ότι σε μια «δεύτερη φάση πέψης» η τροφή μεταβιβάζεται από το στομάχι στο συκώτι, και εκεί μεταβάλλεται σε αίμα με την επίδραση του «ζωικού πνεύματος». Κατόπιν το αίμα, διά μέσου της (κάτω) κοίλης φλέβας, θεωρούσαν ότι μεταφερόταν στη «δεξιά καρδία» και από εκεί στους πνεύμονες, όπου καθαριζόταν με τον εισπνεόμενο αέρα. Με την πνευμονική αρτηρία, επίσης, ένα μέρος μεταβιβαζόταν από την καρδιά στην αριστερή κοιλία ενώ το μεγαλύτερο μέρος διερχόταν από το καρδιακό διάφραγμα, όπου αναμιγνυόταν με το «πνεύμα» που είχε μεταφερθεί σ’ αυτήν από τους πνεύμονες με τις πνευμονικές φλέβες. Έπειτα από την αορτή και τις αρτηρίες μεταφερόταν σε όλους τους ιστούς του σώματος. Ας μην ξεχνάμε ότι η άμεση εποπτεία καρδιάς εν λειτουργία ήταν αδύνατη τότε.

Κι αν όλα τα παραπάνω «θυμίζουν» καρδιακή κυκλοφορία, είναι καίριο να θυμόμαστε ότι οι επιστήμονες εκείνοι, μιλώντας για όλα τούτα, δεν είχαν την αντίληψη «σφύζοντος δικτύου», αλλά απλής μηχανικής μεταφοράς του αίματος, όπως γίνεται με απλές ανθρώπινες κατασκευές μετάγγισης υγρών. Το ότι έσφυζε η καρδιά το γνώριζαν, φυσικά, απέδιδαν όμως αυτή τη λειτουργία σε ψυχικά αίτια, καθώς θεωρούσαν ότι η ψυχή επενεργούσε στο σώμα σύμφωνα με τρεις τρόπους και κατά το «έμφυτο πνεύμα», το οποίο διακρίνεται από τον Γαληνό σε ψυχικό, με έδρα στον εγκέφαλο, ζωικό, με έδρα στην καρδιά και τις αρτηρίες, και φυσικό με έδρα στο συκώτι.

Ο μεγάλος αλεξανδρινός ιατρός Ερασίστρατος, ο προσεκτικότερος «μελετητής της φύσεως», ασχολήθηκε και με ανατομικές έρευνες, κάτι που τότε ακόμη θεωρούνταν μιαρό, απαράδεκτο και απαγορεύονταν, αν και όχι με ιερατική αυστηρότητα.

Στα αποσπάσματα που σώθηκαν από τα ανατομικά του έργα καταγράφονται εκπληκτικές περιγραφές της καρδιάς ενώ απ’ ό,τι φαίνεται είναι ο πρώτος που πλησίασε αρκετά στην ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος, όπως μαρτυρεί ο Γαληνός, εφόσον διαπίστωσε ότι τα αγγεία της καρδιάς συσχετίζονται με τέτοιο τρόπο που είναι αδύνατον να μην «ανταλλάσσουν» υγρά με δυναμικό τρόπο. Και αυτό έγινε ως εξής…
Ο Ερασίστρατος θεωρούσε ότι όλα τα όργανα του ανθρώπινου σώματος είναι εφοδιασμένα με τριών ειδών αγγεία («τριπλοκία των αγγείων»): τις φλέβες, τις αρτηρίες και τα νεύρα, οι αρτηρίες, όμως, κατά την αντίληψή του, δεν περιείχαν αίμα αλλά «πνεύμα» που συνεχώς ανανεώνεται με την αναπνοή. Ήξερε, ωστόσο, ο Ερασίστρατος πως όταν κοπεί μια αρτηρία τρέχει αίμα, κι έτσι καθώς βρέθηκε υποχρεωμένος να εξηγήσει το φαινόμενο, δέχθηκε αναγκαστικά την ύπαρξη «συναναστομώσεων», υποθετικών, δηλαδή, διόδων επικοινωνίας των αρτηριών με τις φλέβες, κάτι που περιγράφει χονδροειδώς την πρώτη σχέση φλεβών και αρτηριών. Είναι φανερό ότι αν ο Ερασίστρατος δεν έμενε προσκολλημένος σε παλαιά και καθαρά θεωρητικά σχήματα, θα έφθανε σαφέστατα στην ανακάλυψη της κυκλοφορίας του αίματος.